प्रज्ञा शिंदे
"मी खो - खो खेळते, कारण मला तोच खेळ खेळायला परवडतो." हे बोल आहेत वर्ल्ड कप २०२५ जिंकणाऱ्या खो-खो टीमच्या नसरीन शेख या अनुभवी खेळाडूचे. भारताने यंदा पार पडलेला पहिला -वहिला जागतिक खो-खो वर्ल्ड कप जिंकला आहे. पारंपरिक खेळाला जागतिक स्तरावर नेत ,आणि तिथे विजय मिळवून देत या टीम ने ऐतिहासिक कामगिरी केली आहे. स्पर्धेत महत्त्वाची कामगिरी बजावणाऱ्या नसरीन शेख मोठ्या जिद्दीने गरीबीशी लढा देत या वर्ल्डकप पर्यन्त पोहचली. मात्र स्पर्धेनंतरलगेचच संन्यास घेण्याचा निर्णय घेतलाय. अवघ्या २६ वर्षाच्या वयातच तीने हा निर्णय घेतलाय.
गेल्या वर्षी म्हणजे २०२४ मध्ये तिला अर्जुन पुरस्करानेही सन्मानित करण्यात आले आहे. त्याचबरोबर ती चांगल्या प्रतिष्ठित ठिकाणी नोकरी ही करत आहे. मग सगळी परिस्थिति सावरत असताना तीने हा निर्णय घेतल्याने सर्वचजण आवाक झाले आहेत. सर्वांना तिच्या प्रवासाबद्दल जाणून घेण्याची उत्सुकता आहे.
सहा बहिणी पाच भाऊ आणि आईवडील अस १३ लोकांच हे कुटुंब, नवी दिल्लीतल्या एका छोट्याशा बाजारपेठेत, रस्त्याच्या कडेला असलेल्या वडिलांच्या लहानशा भांड्यांच्या दुकानावर चालत. या कुटुंबातील ६ मुलींपैकी सर्वात मोठी मुलगी खो - खो खेळायची. घरची आर्थिक परिस्थिती अत्यंत कठीण असल्यामुळे तिला योग्य संधी मिळू शकली नाही.त्यामुळे तिचे भारतासाठी खेळण्याचे स्वप्न अपूर्णच राहिले.पण जेव्हा लहान बहिणीने तीच वाट निवडली, तेव्हा मोठ्या बहिणीने तिच्या स्वप्नांच्या पूर्ततेसाठी तिला साथ दिली. आज नसरीनने तिच्या बहिणीचा त्याग सार्थक ठरवला आहे. खो- खो स्पर्धेत जागतिक स्तरावर भारताच स्थान निर्माण करण्यात नसरीन चे मोलाचे योगदान आहे.
संघर्षातून पुढे आलेली खेळाडू
नसरीनचा जन्म बिहारच्या अररिया जिल्ह्यातील जोगबनी गावात ७ नोव्हेंबर १९९८ रोजी झाला. तिचे कुटुंब रोजगाराच्या शोधात दिल्लीला स्थलांतरित झाले. वडील मोहम्मद गफूर आठवडी बाजारात भांडी विकून कुटुंब चालवत होते. सात बहिणी, चार भाऊ आणि आई-वडील असा मोठा परिवार असल्याने आर्थिक परिस्थिती अत्यंत हलाखीची होती. लहानपणीच नसरीनला खेळाची आवड निर्माण झाली. तिच्या चपळतेची दखल घेत शाळेतील शिक्षकांनी तिला खो-खो खेळण्याचा सल्ला दिला. हा सल्ला तिच्या आयुष्याला कलाटणी देणारा ठरला.
शालेय जीवन आणि खेळाची सुरुवात
नसरीनने दिल्लीतील कोहाट एन्क्लेव्हच्या सरकारी शाळेतून शिक्षण पूर्ण केले. बालपणीच तिने १०० मीटर आणि २०० मीटर स्प्रिंटमध्ये सुवर्णपदके जिंकली. खो-खोमध्येही ती राष्ट्रीय स्तरावर खेळू लागली. पुढे दौलत राम महाविद्यालयातून कला शाखेत पदवी प्राप्त करून शारीरिक शिक्षणातही तिने उच्च शिक्षण घेतले. तिच्या कुटुंबाची परिस्थिती बिकट असल्याने वडील अधिक मेहनत घेत होते. एका दिवसात दोन बाजारात जाऊन व्यवसाय करायचे. त्यांच्या कष्टाचे चीज करण्यासाठी नसरीनने खो-खोमध्ये नवे मापदंड उभे करण्याचा निर्धार केला.
संघर्ष - कुटुंबाचा पाठिंबा आणि नसरीनचा यशस्वी प्रवास
नसरीनच्या म्हणण्यानुसार, जेव्हा तिने खो-खो खेळण्याची इच्छा व्यक्त केली तेव्हा तिचे वडील आर्थिक अडचणींमुळे त्रस्त झाले होते. असे असतानाही वडिलांनी आपल्या मुलीचे धैर्य वाढवले आणि नसरीनला खो-खोचे प्रशिक्षण देण्यास सुरुवात केली. नसरीन ज्या परिसरात राहत होती, तिथे मुलींसाठी खेळ ही गोष्ट दुर्मीळ होती. सरावासाठी जाताना ती बुरखा घालायची, जेणेकरून कोणालाही आक्षेपार्ह वाटू नये. मात्र, तिच्या घरच्यांनी तिला पूर्ण पाठिंबा दिला.
नसरीनने खो-खो चे गुरू अश्विन शर्मा यांच्या मार्गदर्शनाखाली आणि दिल्लीत एमएस त्यागी यांच्या मार्गदर्शनाखाली खो-खो च्या तांत्रिक युक्त्या शिकल्या. यानंतर कठोर परिश्रम आणि तिच्या मेहनतीच्या जोरावर २०१६ मध्ये इंदोर येथे झालेल्या राष्ट्रीय खो-खो चॅम्पियनशिपसाठी तिची निवड झाली. दहा देशांतील खेळाडूंनी यात भाग घेतला. त्यासोबतच २०१८ मध्ये लंडनमध्ये झालेल्या खो-खो चॅम्पियनशिपसाठी निवड होणारी ती पहिली भारतीय महिला ठरली.
२०१९ मध्ये दक्षिण आशियाई स्पर्धेत भारतीय संघाचे कर्णधारपद तिने भूषवले आणि सुवर्णपदक जिंकले.नसरीन प्रथम दिल्ली खो-खो संघाची कर्णधार बनली आणि नंतर तिने भारतीय संघाची जबाबदारी स्वीकारली."माझे वडील एवढी मेहनत करत होते, त्यामुळे मी खो-खो खेळावर अधिक लक्ष केंद्रित केले," असे नसरीन शेख सांगते.
सकाळी ५ वाजता उठून नसरीनच्या दिवसाची सुरुवात मैदानी सरावाने होत होती आणि रात्री १० वाजेपर्यंत सतत सराव चालू असे. अखेर तिच्या मेहनतीचे फळ मिळाले आणि २०१९ च्या दक्षिण आशियाई क्रीडा स्पर्धेत तिच्या नेतृत्वाखाली भारताने सुवर्णपदक जिंकले. त्यानंतर मागे वळून पाहण्याचा प्रश्नच नव्हता. नसरीनच्या यशाचा हा आलेख जागतिक स्तरापर्यंत पोहचला.
संकटाचे सावट, कोरोनाचा फटका
कोरोनामुळे तिच्या वडिलांचा व्यवसाय ठप्प झाला. यामुळे कुटुंबाच्या उपजीविकेचा प्रश्न निर्माण झाला. खो-खो फेडरेशन आणि दिल्ली युथ वेलफेअर संस्थेने तिला आर्थिक मदत केली.परिस्थितीशी दोन हात करत नसरीन खेळत राहिली."जेव्हा इतर क्रीडापटू लोकांना मदत करण्यासाठी निधी देत होते, तेव्हा मी भारतीय महिला खो-खो संघाची कर्णधार आणि देशासाठी सुवर्णपदक जिंकणारी खेळाडू आर्थिक अडचणींशी झगडत होते. कारण, हा खेळ अजूनही तितका प्रसिद्ध आणि मान्यता मिळालेला नाही. माझ्यासाठी तो काळ अत्यंत कठीण होता," असे शेख सांगते.
आशेचा किरण
इतर खेळाडूंसारखेच, २०१८ मध्ये नसरीनला ही नोकरी मिळाली. ती भारतीय विमानतळ प्राधिकरण (AAI) मध्ये रु. २६,००० मासिक वेतनावर रुजू झाली होती. AAI कडे स्वतःची एक क्रीडासंघटना असून, त्याचा फायदा त्यांना महामारीच्या काळात झाला. याशिवाय, खो-खो फेडरेशन ऑफ इंडिया (KKFI) नेही त्यांना रु.१ लाखांची आर्थिक मदत दिली.
नसरीनला अंदाज होता की महामारीनंतर लगेचच सामने सुरू होतील. त्यामुळे त्यांनी घरी, जवळच्या उद्यानात आणि टेरेसवर सराव सुरू ठेवला. "खो-खो हा समन्वय आणि वेगावर अवलंबून असलेला खेळ आहे. म्हणून मी परिसरातील मुलांना एकत्र करून टेरेसवर खो-खो खेळत असे, ज्यामुळे माझ्या गती व समन्वयाचा सराव होत असे," असे नसरीन सांगते.
अर्जुन पुरस्कार आणि पुढील स्वप्ने
२०२४ मध्ये भारत सरकारने तिला अर्जुन पुरस्कार देऊन सन्मानित केले. अर्जुन पुरस्कार जिंकणारी ती दुसरी खो खो खेळाडू ठरली.नसरीनच्या नेतृत्वाखालील भारतीय खो-खो संघानं साऊथ एशियन गेम्स आणि एशियन चॅम्पियनशिपमध्ये सुवर्णपदक जिंकलं होतं.नसरीन शेख आता खो-खो स्टार आहे. तिच्या प्रेरणादायी प्रवासावर खो-खो फेडरेशन चित्रपट तयार करत आहे. याशिवाय तिच्या दोन लहान बहिणीही आता खो-खो खेळत आहेत.
अर्जुन पुरस्कारानंतर नसरीन म्हणाली होती, "खो-खो हा आपल्या मातीतला खेळ आहे. त्याला जागतिक स्तरावर मान्यता मिळावी यासाठी मी प्रयत्न करेन." आज नसरीन ने तिचे स्वप्न पूर्ण करत खो-खो मध्ये जागतिक स्तरावर भारताचे नाव गौरवान्वीत केले आहे. तिचे यश अनेकांसाठी प्रेरणादायी आहे. तिच्या जिद्दीमुळे खो-खो ला अधिक लोकप्रियता मिळाली आहे, यात शंका नाही.
खो-खो विश्वचषक २०२५ आणि भारतीय संघाचा विजय
भारताच्या महिला संघाने २०२५ च्या खो-खो विश्वचषकात विजयी सुरुवात केली. अंतिम फेरीत भारतीय संघाचा दबदबा पाहायला मिळाला. भारतीय महिला संघाने संपूर्ण स्पर्धेत आपले सर्व सामने एकतर्फी जिंकले आणि अंतिम फेरीतही हाच कल कायम राहिला.
भारतीय संघाने पहिल्या वळणावरच ३४-० अशी आघाडी घेतली होती, त्यानंतर दुसऱ्या वळणावर नेपाळने पुनरागमन केले आणि गुणसंख्या ३५-२४ अशी झाली. तिसऱ्या वळणावर भारताने स्कोअर ७३-२४ असा वाढवून सामना नेपाळच्या आवाक्याबाहेर नेला आणि अखेरीस संघाने ७८-४० ने विजेतेपद पटकावले. भारतीय संघाने गुणांचा पाऊस पाडला.
इंदिरा गांधी इनडोअर स्टेडियमवर खेळल्या गेलेल्या खो खो विश्वचषक स्पर्धेच्या अंतिम सामन्यात भारताने नेपाळचा पराभव केला आणि विश्वविजेता ठरला. भारतीय संघाच्या विजयात महत्त्वाची भूमिका बजावणाऱ्या ज्येष्ठ खेळाडूंपैकी एक नसरीन शेख हिने जगज्जेता होताच निवृत्तीची घोषणा करून सर्वांनाच चकित केले.
नसरीनने जरी निवृत्तीची घोषणा केली असली तरी आज ती अनेकांसाठी प्रेरणास्थान बनली आहे. क्रीडा विश्वातील तिचे कार्य नेहमीच कौतुकास्पद आणि अभिमानास्पद राहणार आहे. नसरीनच्या संघर्षमय प्रवासाला आवाज मराठीचा सलाम !
.jpg "प्रातिनिधिक चित्र")
.jpg "यूएई दौऱ्यावर असताना भारताचे परराष्ट्र मंत्री एस जयशंकर आणि यूएईचे उपपंतप्रधान आणि संरक्षण मंत्री हमदान मोहम्मद यांची भेट")
.jpg "नरेंद्र मोदी")
.jpg "प्रातिनिधिक चित्र")
.jpg "लढवय्यी नसीमा गैन")
