सार्वजनिक आरोग्यसेवेत होणार AI क्रांती

Story by आवाज़ मराठी | Published by Bhakti Chalak • 4 d ago

प्रातिनिधिक फोटो

भारत सरकारचा आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण मंत्रालय (MoHFW) आता कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या (AI) मदतीने देशभरातल्या आरोग्य सेवांमध्ये मोठे बदल घडवत आहे. यासाठी मंत्रालयाने दिल्लीचा AIIMS, चंदीगडचा PGIMER आणि ऋषिकेशचा AIIMS या संस्थांना ‘सेंटर ऑफ एक्सलन्स फॉर आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स’ म्हणून निवडलं आहे. या ठिकाणी AI च्या मदतीने आरोग्य सेवेसाठी नवीन आणि उपयुक्त उपाय शोधले जाणार आहेत.

याशिवाय, मंत्रालयाने काही खास AI सॉफ्टवेअर्स तयार केले आहेत, जसे की e-संजीवनीसाठी ‘क्लिनिकल डिसीजन सपोर्ट सिस्टम’ (CDSS), IDSP साठी ‘मीडिया डिसीज सर्व्हेलन्स’, ‘डायबेटिक रेटिनोपॅथी आयडेंटिफिकेशन’ आणि ‘अ‍ॅबनॉर्मल चेस्ट एक्स-रे क्लासिफायर मॉडेल’. हे सगळे उपाय लोकांच्या आरोग्यासाठी कसे फायदेशीर ठरत आहेत, हे केंद्रीय आरोग्य राज्यमंत्री प्रतापराव जाधव यांनी काल (दि. २२) लोकसभेत सांगितले.

‘मीडिया डिसीज सर्व्हेलन्स’ म्हणजे काय?

‘मीडिया डिसीज सर्व्हेलन्स’ (MDS) हे एक AI वर चालणारे सॉफ्टवेअर आहे. हे सॉफ्टवेअर एप्रिल २०२२ पासून देशभरातल्या डिजिटल बातम्या स्कॅन करते. हे सॉफ्टवेअर साथीच्या आजारांवर नजर ठेवते आणि जिल्ह्यांना वेळीच माहिती देऊन कारवाई करण्यास मदत करते. आतापर्यंत या सॉफ्टवेअरने ४,५०० पेक्षा जास्त इव्हेंट अलर्ट्स दिले आहेत. यामुळे रोगांचा प्रसार रोखण्यात आणि लोकांचे जीव वाचवण्यात मोठी मदत झाली आहे. उदाहरणार्थ, जर कुठे डेंग्यू किंवा मलेरियासारखा आजार वाढत असेल, तर ही माहिती तातडीने स्थानिक आरोग्य विभागाला मिळते आणि ते लगेच उपाययोजना करतात.

e-संजीवनीत AI ची मदत

e-संजीवनी ही देशातली मोठी टेलिमेडिसिन सेवा आहे, जिथे लोक घरबसल्या डॉक्टरांशी बोलू शकतात. यात आता ‘क्लिनिकल डिसीजन सपोर्ट सिस्टम’ (CDSS) नावाचे AI सॉफ्टवेअर जोडले गेले आहे. हे सॉफ्टवेअर रुग्णांच्या तक्रारी नीट नोंदवतं आणि डॉक्टरांना संभाव्य निदान सुचवते. आतापर्यंत १९६ दशलक्ष (१९.६ कोटी) लोकांनी e-संजीवनी वापरली आणि यातली माहिती एकसमान राहिली. यापैकी १.२ कोटी रुग्णांना AI ने सुचवलेल्या निदानाचा फायदा झाला.

क्षयरोगावर AI चा प्रभाव

क्षयरोग (टीबी) हा भारतातला मोठा प्रश्न आहे. यावर नियंत्रण आणण्यासाठी मंत्रालयाने ‘कफ अगेंस्ट टीबी’ नावाचे AI सॉफ्टवेअर तयार केले आहे. हे सॉफ्टवेअर लोकांच्या खोकल्यावरून टीबी आहे की नाही हे शोधते. जिथे हे सॉफ्टवेअर वापरले गेले, तिथे १२-१६% जास्त टीबीचे रुग्ण आढळले, जे नेहमीच्या पद्धतीने सापडले नसते. म्हणजे आधी दुर्लक्षित राहणारे रुग्ण आता वेळीच ओळखले जात आहेत आणि त्यांच्यावर उपचार सुरू होत आहेत. यामुळे टीबीचा प्रसार कमी होण्यास मदत होत आहे.

टीबीच्या धोक्याची आधीच माहिती

‘प्रेडिक्शन ऑफ अ‍ॅडव्हर्स टीबी आउटकम्स AI सोल्यूशन’ हे आणखी एक सॉफ्टवेअर आहे, जे टीबीच्या रुग्णांना उपचार सुरू झाल्यावर त्यांच्यासाठी धोका आहे की नाही हे सांगते. जिथे हे वापरले गेले, तिथे टीबीमुळे होणारे गंभीर परिणाम २७% नी कमी झाले आहेत.

AI साठी खास केंद्र

AIIMS दिल्ली, PGIMER चंदीगड आणि AIIMS ऋषिकेश या ठिकाणी AI च्या मदतीने नवीन तंत्रज्ञान विकसित केले जात आहे. उदाहरणार्थ, ‘डायबेटिक रेटिनोपॅथी आयडेंटिफिकेशन’ हे सॉफ्टवेअर मधुमेहामुळे डोळ्यांना होणारा त्रास ओळखते. तर ‘अ‍ॅबनॉर्मल चेस्ट एक्स-रे क्लासिफायर मॉडेल’ छातीच्या एक्स-रेतून काही निदान करते. ही सॉफ्टवेअर्स अजून पूर्णपणे वापरात आली नाहीत, पण ती तयार होत आहेत आणि लवकरच लोकांना त्याचा फायदा होईल.